Jiroskopik Uçuş Göstergeleri – 2 adlı makale Jiroskopik Uçuş Göstergeleri – 1 adlı makalenin devamıdır. İlk yazıyı okumak için buraya tıklayabilirsiniz.
Jiroskopik prensiplerle çalışan bir diğer gösterge ise istikamet jiroskopudur. Uçağın manyetik kuzeye göre hangi baş açısında gittiğini göstermektedir. İçerisinde yer alan jiroskop aracılığı ile çalıştığından dolayı manyetik değişimlerden, etkilerden ve gürültülerden etkilenmemektedir [1]. Manyetik prensiplerle çalışmadığından dolayı ilk olarak yönünün pilot tarafından belirtilmesi gerekmektedir. İlk ayarlama ve düzeltme işlemleri sırasında uçak üzerinde yer alan manyetik pusuladan yararlanılır. İstikamet jiroskopu uçağın dikey eksen etrafında hareketleri ölçer. Hava aracı sadece dikey eksen etrafında hareket etmez yatış ve dönüş hareketini birlikte gerçekleşir. Bu sebepten dolayı sistemde iki adet yalpa çemberine (gimbal) ihtiyaç duyulmaktadır.
Dünya kendi etrafında saatte 15 derece dönmektedir. Bu yüzden istikamet jiroskopları tasarım kriterlerine bağlı olarak saatte 15 dereceye kadar hata gösterebilmektedirler. Havada belirli aralıklarla istikamet jiroskopu kontrol edilip gerekli düzeltmeler manyetik pusulaya bakarak yapılmalıdır. Manyetik pusulalar dönüş sırasında var olan hata kaynakları sebebiyle doğru değer göstermezler. Düzeltme yapılırken hava aracının dönüş içerisinde olmamasına dikkat edilmelidir.
Hava araçlarında dönüş koordinatörü jiroskopik prensipleri kullanan bir diğer göstergedir.
Genellikle dönme ekseninden kaymayı ölçen “Slip” göstergesine sahiptir. Dönüş koordinatörü uçağın döndüğü yönü göstermektedir. Uçaklarda standart olarak yapılan dönüşler saniyede 3 derece olarak belirlenmiştir. Hava araçlarında standart 360 derecelik dönüş 2 dakikada gerçekleştirilmektedir. Dönüş koordinatörü yatış göstermemektedir. Dönüş koordinatörü içerisinde yer alan eğimölçer (inclinometer) ise dönüşün koordinasyon içinde gerçekleştirildiği hakkında pilota bilgi verir. Eğimölçer, tüpün içerisindeki top olarak bilinir [2]. Tüpün içerisindeki top, dönüş süresince merkezde tutulduğu sürece dönüş koordineli olarak gerçekleştirilir. T
op merkezden dışarı çıktığında istikamet dümeni (rudder) ile düzeltme yapılması gerekmektedir. Düzeltme eylemi topun hareket ettiği yöndeki pedala basarak istikamet dümenini belirtilen yönde harekete geçirip topun tekrar merkeze gelmesi sağlar. Şekil 1 dönüşlerde meydana gelebilecek durumları özetlemektedir. İlk şekilde dönüş oranı yatış açısı için az kalmakla birlikte uçağın belirli bir oranda içeri kaymasına (slip) sebep olmakta ve koordineli dönüşün yapılmasına olanak sağlamamaktadır. Bunun için İstikamet dümenini kontrol eden sağ pedala basılıp gerekli düzenlemenin yapılması ve böylece göstergede yer alan topun tekrar merkezi konumuna gelmesi sağlanmalıdır.
İkinci şekilde ise dönüş oranı yatış açısı için fazla olmakla birlikte uçak dışa doğru savrulmaktadır Böylece koordineli dönüş yapılamamaktadır. Düzeltici eylem olarak istikamet dümenini (rudder) kontrol eden sol pedala basılarak göstergedeki topun merkeze gelmesi sağlanmalıdır. Son şekil ise dönüşün koordineli bir şekilde gerçekleştiği kayma ve savrulmanın olmadığı dönüşü göstermektedir.
Kaynaklar:
[1] Direction/Heading Indicator. Pilot Friend: http://www.pilotfriend.com/training/flight_training/fxd_wing/di.htm
[2] Turn and slip indicator.Wikipedia: http://en.wikipedia.org/wiki/Turn_and_slip_indicator
